Đặc sản nhãn lồng Phố Hiến

Nhà bác học Lê Quý Đôn đã từng mô tả: “Mỗi lần bỏ vào miệng thì tận trong răng lưỡi đã nảy ra vị thơm tựa như nước thánh trời cho”.
Tháng sáu buôn nhãn bán trăm… (ca dao) Tháng sáu là mùa nhãn ở đồng bằng bắc bộ và đặc biệt là mùa nhãn lồng ở phố Hiến, nay thuộc địa phận của thị xã Hưng Yên tỉnh Hưng Yên. Nhãn lồng phố Hiến là thứ nhãn quả to, cùi dày, hạt nhỏ thơm lựng đã nổi tiếng khắp cả nước.
Cả tỉnh Hưng Yên đều trồng nhãn song nổi tiếng là nhãn ở phố Hiến. Từ thế kỷ 16, phố Hiến đã là một thương cảng sầm uất, được mệnh danh là Tiểu Tràng An, vì vậy trong dân gian có câu: Thứ nhất Kinh Kỳ thứ nhì phố Hiến. Để giữ gìn điều ấy phải nhắc tới một đặc sản địa phương là quả nhãn lồng. Trải dài từ thôn Đằng Châu, xã Lam Sơn tới thôn Nễ Châu, xã Hồng Châu chừng một kilômét, những rặng nhãn lồng, rễ bám chắc vào đất sông Hồng tỏa bóng ôm đỡ lấy mái nhà dân và đưa hương thơm ngát.

Cùi dày và trắng

Sở dĩ có tên gọi là nhãn lồng bởi khi hoa nhãn mới nhú quả, người trồng nhãn ở phố Hiến đã đan giỏ tre để che chắn, bảo vệ nhãn khi thành chùm, chín ngọt khỏi bị chuột, chim ăn. Trước kia, nhãn lồng phố Hiến chỉ tiến vua, cây cũng chỉ được trồng khoanh vùng song nay đã được trồng khắp nơi, dọc hai bên đường phố, trường học, cơ quan, lối xóm, ruộng vườn ở 12 xã phường của thị xã Hưng Yên.
Cây nhãn cống hiến cho đời từ lá, cành, hoa, quả. Quanh năm xum xuê bóng mát. Gỗ nhãn rắn chắc, đỏ hồng, làm được nhiều đồ dùng. Thân nhãn đốt đượm, có thể dùng sắc thuốc bắc tốt vì không độc hại tỏa ra mùi thơm hấp dẫn. Nhãn ra hoa đúng vào xuân, hoa bé tí xíu kết chùm trắng ngà trên những tán lá dày xanh thẫm. Khi ra quả sai chi chít mỗi chùm hàng chục đến cả trăm quả. Quả chín vào tháng sáu âm lịch cuối mùa hạ, cùi trong như hổ phách, hạt nhỏ, nước ngọt và thơm. Nhà bác học Lê Quý Đôn thời Hậu Lê thế kỷ 18 khi được vua ngự ban nhãn lồng, thưởng nhãn xong đã phải thốt lên: mỗi lần bỏ vào miệng thì tận trong răng lưỡi đã nảy ra vị thơm tựa như nước tránh trời cho.

Quả nhãn lồng phố Hiến, mỗi quả to bằng ngón chân cái, cùi dày cắn ngập răng. Sau khi bóc vỏ, dùng một con dao nhỏ nhọn đầu chích vào quả tẽ lấy hạt. Nhiều người vui miệng nói: Nhãn lồng bổ phập dao phay. Như đã biết con dao phay là con dao to bản dài 40cm, rộng 10 – 15 cm chuyên để chẻ cùi, vậy mà bổ vào quả nhãn nằm lọt trong đó, câu nói thật ngoa dụ song nó cũng xuất phát từ mong ước của những người trồng cố gắng để quả nhãn ngày càng to và ngon hơn.

Các cụ già thường kể chuyện sự tích cây nhãn lồng. Xưa lắm, có cậu bé nhà nghèo bắt được quả trứng rồng, sau nở thành rồng con. Rồng với người làm bạn, quấn quýt suốt ngày. Gặp năm hạn hán, rồng bay đi xa hút nước mang về tưới tắm cho làng. Có tên trọc phú ghen ghét, đòi cậu bé phải giao nộp, không được hắn bèn ám hại. Trước khi ra đi, rồng đã cho cậu bé một con mắt dặn là chon vườn nhà. Năm đó lại hạn hán, bỗng từ dưới đất mọc lên một cây chi chít quả to tròn như con mắt rồng, mọng nước và mát lành, mọi người ăn xong đã thoát khỏi cơn đói và khát. Từ đó ai cũng trông nhãn, cây nhãn là cây không thể thiếu trong vườn nhà.

Được mùa

Hưng Yên trông nhãn từ thuở khai hoang mở đất, song để tạo được thương hiệu nổi tiếng như ngày nay đã phải trải qua bao nhọc nhằn. Mảnh đất này đã được mở mang từ thời vua Hùng thứ 18 và gắn với câu chuyện Tiên Dung, Chử Đồng Tử. Nhãn lồng phố Hiến được biết tới chính thức từ khoảng thế kỷ 16 là thứ nhãn quý tiến vua. Hiện nay vẫn còn khá nhiều cây nhãn cổ thụ trong đó có một cây nhãn tổ đã bốn trăm năm tuổi được trồng ở trong Chùa Hiến. Cây này đã trở thành bảo tang sống về giống nhãn lồng được Lê Quý Đôn ghi vào sách Phủ biên tạp lục năm 1776.

Các vườn nhãn thu hút rất nhiều ong mật. Con ong thích nhất là mật ong, vo ve suốt ngày trên rặng cây cần mẫn lấy phấn hoa và mật hoa làm thành mật ngọt. Thế nên ngoài nghề trồng nhãn lấy quả thì Hưng Yên còn có nghề nuôi ong lấy mật ong hoa nhãn thơm nức.
Từ sản phẩm nhãn tươi, người ta bóc vỏ, cởi hạt rồi xếp lên phên tre sấy khô tạo thành những múi nhãn khô dẻo quánh, nâu huyền thơm nức ngọt hơn cả đường mật, gọi là long nhãn. Long nhãn là vị thuốc bổ âm, điều trị thần kinh, suy nhược, ngâm với rượu uống mỗi ngày sẽ ăn ngon ngủ ngon.

Chè long nhãn hạt sen tiến Vua

Vào vụ nhãn, các gia đình đều làm món chè nhãn lồng sen mát và bổ. Hạt sen tươi hoặc khô, lấy tăm thông bỏ tâm sen cho hết đắng sau đó ninh hạt sen giữ lại sau pha đường làm nước chè. Tách hạt nhãn lồng rồi lấy từng viên hạt sen lồng vào từng quả nhãn. Kế đó cho một thìa bột đao và nước luộc sen khuấy đều, đun sôi cho tới khi sền sệt thì thả nhãn đã lồng sen vào đun sôi và tắt bếp. Có người còn mua thêm dừa quả, nạo lấy sợi và nước cốt. Múc chè nhãn lồng sen ra bát rưới một thìa cốt dừa lên trên và rắc vài sợi dừa, món ăn thanh tao ngọt thơm mát lạnh có thể xua đi những nhọc mệt ngày hè và thể hiện tài khéo léo của những người vợ đảm đang, chiều chồng yêu con.
Phố Hiến cách Hà Nội chừng 60 kilômét. Mùa nhãn chín, đi dọc quốc lộ 5, khách đều dừng xe lại vào mua ít cân nhãn về làm quà.

Nguồn Chu Mạnh Cường/Văn hóa Nghệ thuật Ẩm Thực